مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک چیست و چه زمانی فعال می‌شود؟

مکانیسم ماشه دقیقا چیست؟ چرا کشورهای غربی بر سر فعال‌شدن یا نشدن آن بحث دارند و چرا هر بار که این واژه بر زبان سیاست‌مداران جاری می‌شود، بازارها واکنش نشان‌داده و مردم کشورمان نگران می‌شوند؟

در این مقاله قصد داریم با نگاهی جامع، به بررسی تعریف مکانیسم ماشه (اسنپ‌بک) بپردازیم و نحوه فعال‌شدن آن و پیامدهایی که ممکن است در پی داشته باشد را بررسی کنیم. اگر می‌خواهید بدانید این مفهوم چه معنایی دارد و چه زمانی فعال خواهد شد، با ما همراه شوید.

تعریف مکانیسم ماشه به زبان ساده

مکانیسم ماشه یا همان اسنپ‌بک (snapback)، سازوکاری است که در توافق برجام پیش‌بینی شد تا در صورت عدم پایبندی ایران به تعهدات هسته‌ای، تحریم‌های سازمان ملل به‌صورت خودکار و بدون نیاز به رأی‌گیری دوباره اعمال شوند. این مکانیسم به کشورهایی که در توافق حضور دارند اجازه می‌دهد با اعلام نقض توافق از سوی ایران، روند بازگشت تحریم‌ها را آغاز کنند.

یکی از ویژگی‌های کلیدی این سازوکار، غیرقابل وتو بودن آن است. یعنی برخلاف سایر تصمیم‌های شورای امنیت، هیچ کشوری (حتی اعضای دائم دارای حق وتو) نمی‌توانند مانع بازگشت تحریم‌ها شوند. به همین دلیل، فعال‌شدن مکانیزم ماشه یعنی بازگشت سریع تحریم‌ها محسوب می‌شود که نگرانی‌هایی را ایجاد کرده است.

• برجام و جایگاه مکانیسم ماشه در آن

برجام یا برنامه جامع اقدام مشترک که به‌شکل بین‌المللی با نام Joint Comprehensive Plan of Action) JCPOA) شناخته می‌‎شود، توافقی بین ایران و گروه ۱+۵ (آمریکا، روسیه، چین، فرانسه، بریتانیا و آلمان) بود که در سال ۲۰۱۵ برای محدودسازی برنامه هسته‌ای ایران در ازای رفع تحریم‌ها انجام شد.

در این توافق، کشورهای غربی نگران بودند که در صورت نادیده‌گرفتن تعهدات توسط ایران، زمان زیادی صرف بازگرداندن تحریم‌ها شود یا در در صورت تصمیم برای بازگشت تحریم‌ها، یکی از اعضای شورای امنیت آن را وتو (لغو) کند. به همین دلیل، مکانیسم ماشه در متن برجام قرارگرفت تا کشورهای طرف توافق بتوانند در صورت لزوم، بدون نیاز به اجماع، تحریم‌ها را بازگردانند.

• تفاوت تحریم‌های سازمان ملل با تحریم‌های یک‌جانبه

تحریم‌هایی که از طریق مکانیسم ماشه بازمی‌گردند، همان‌هایی هستند که توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد وضع شده‌اند و دارای مشروعیت بین‌المللی هستند. این تحریم‌ها به‌صورت فراگیر توسط همه کشورها (از جمله چین، روسیه و اتحادیه اروپا) به رسمیت شناخته می‌شوند.

در مقابل، تحریم‌های یک‌جانبه مانند آنچه آمریکا یا اتحادیه اروپا اعمال می‌کنند، ممکن است تنها توسط آن خودشان یا گروه‌های خاصی اجرا شوند و مثلا چین و روسیه آن را اجرا نکنند. به همین دلیل، تحریم‌های بازگشتی از طریق مکانیزم ماشه از نظر دامنه اثرگذاری و الزام‌ انجام بین‌المللی بسیار مهم‌تر از تحریم‌های یک‌جانبه هستند.

قطعنامه ۲۲۳۱ چیست و چه تفاوتی با برجام دارد؟

قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، سندی رسمی و حقوقی است که در تاریخ ۲۰ ژوئن ۲۰۱۵ (۲۹ تیر ۱۳۹۴) به تصویب رسید. این قطعنامه، توافق هسته‌ای برجام را تأیید کرده و چارچوب اجرایی آن را در سطح بین‌المللی مشخص می‌کند. همچنین به‌عنوان پشتوانه حقوقی برجام عمل می‌کند، اما خودش جایگزین یا معادل برجام نیست.

• تفاوت‌های کلیدی بین قطعنامه ۲۲۳۱ و برجام

• نقش قطعنامه ۲۲۳۱ در برجام چیست؟

قطعنامه ۲۲۳۱ به‌عنوان یک سند پشتیبان، اجرای برجام را در چارچوب سازمان ملل نهادینه کرده و مسیر حقوقی لغو تحریم‌های شورای امنیت را فراهم آورد. همچنین مکانیزم ماشه را برای بازگشت خودکار تحریم‌ها در صورت نقض تعهدات ایران فعال کرد.

در حالی که برجام یک توافق سیاسی و فنی درباره برنامه هسته‌ای ایران است، قطعنامه ۲۲۳۱، یک سند حقوقی بین‌المللی برای اجرای آن در سطح شورای امنیت است.

فرآیند و زمان فعال‌شدن مکانیسم ماشه

بر اساس متن توافق برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، در صورتی که یکی از طرف‌های برجام تشخیص دهد ایران به‌طور اساسی به تعهدات خود پایبند نبوده، می‌تواند فرایند اسنپ‌بک را آغاز کند.

• دلایل فعال‌شدن مکانیسم ماشه

مهم‌ترین مواردی که به عنوان دلایل فعال‌شدن مکانیسم ماشه از طرف کشورهای غربی شناخته می‌شوند، عبارت‌اند از:

1. افزایش سطح غنی‌سازی اورانیوم: مطابق برجام، ایران نباید سطح غنی‌سازی خود را از ۳.۶۷٪ فراتر ببرد. با این حال، افزایش این سطح، از مهم‌ترین تخلفات محسوب می‌شود.
2. افزایش میزان ذخایر اورانیوم غنی‌شده: سقف ذخایر تعیین‌شده در برجام حدود ۳۰۰ کیلوگرم بود، اما گزارش‌های آژانس نشان می‌دهد که این مقدار از حد مشخص‌شده فراتر رفته است.
3. استفاده از نسل‌های پیشرفته‌تر سانتریفیوژها: برجام تنها اجازه استفاده از سانتریفیوژهای نسل اول را می‌داد، اما ایران سانتریفیوژهای پیشرفته‌تری را وارد مدار کرده است.
4. کاهش همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی: شامل محدودیت در دسترسی بازرسان و تعلیق پروتکل الحاقی که عملاً نظارت بین‌المللی را تضعیف می‌کند.

این اقدامات به‌طور مستقیم می‌توانند به عنوان نقض توافق تلقی شده و زمینه‌ساز شروع مکانیزم ماشه باشند.

📌 اما سوال مهم اینجاست که آیا ایران واقعا تعهدات خود را در برجام انجام نداده است؟

خروج آمریکا از برجام  و اعمال تحریم‌های شدید اقتصادی علیه ایران، باعث شد که ایران در پاسخ، تعهدات خود را کاهش دهد. ایران معتقد است که با خروج آمریکا و عدم پایبندی به تعهدات، دیگر دلیلی برای ادامه پایبندی یک‌طرفه به برجام وجود ندارد. این تحریم‌ها اقتصاد کشورمان را تحت فشار قرار داد و مانع از بهره‌مندی ایران از مزایای اقتصادی وعده‌داده‌شده در برجام شد.

• مراحل فعال‌شدن مکانیسم ماشه

فرایند فعال‌شدن مکانیسم ماشه طبق برجام و قطعنامه ۲۲۳۱، یک روند چهارمرحله‌ای دارد که در جدول زیر به‌صورت خلاصه آورده شده است:

نکته کلیدی اینجاست که هیچ عضو شورای امنیت نمی‌تواند این روند را وتو کند. اگر شورای امنیت در مهلت ۳۰ روزه قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق تحریم‌ها تصویب نکند، تحریم‌های سازمان ملل خودبه‌خود و بدون رأی‌گیری بازمی‌گردند.

• مهلت فعال‌شدن؛ چرا اروپایی‌ها عجله دارند؟

یکی از نکات مهم در خصوص زمان فعال‌شدن مکانیسم ماشه، وجود یک مهلت حقوقی مشخص در برجام است. بر این اساس، طرف‌های برجام تنها تا ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ (۲۶ مهر ۱۴۰۴) که به آن «روز پایان» (Termination Day) گفته می‌شود، فرصت دارند تا از این سازوکار استفاده کنند.

به همین دلیل، کشورهای اروپایی (آلمان، فرانسه و بریتانیا که معروف به E3 هستند) در ماه‌های اخیر فشار زیادی برای آغاز فرایند اسنپ‌بک وارد کرده‌اند. آنها نگران‌اند که پس از عبور از این تاریخ، امکان قانونی برای بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل از بین برود و ایران عملاً بدون محدودیت به برنامه هسته‌ای خود ادامه دهد.

• نقش آمریکا در فعال‌شدن مکانیسم ماشه

با وجود روند مشخص، فعال‌شدن مکانیسم ماشه با چالش‌های حقوقی و سیاسی زیادی همراه بوده است. ایالات متحده آمریکا پس از خروج رسمی از برجام در سال ۲۰۱۸، در سال ۲۰۲۰ تلاش کرد تا این مکانیسم را فعال کند. اما کشورهای دیگر از جمله روسیه، چین و اعضای اروپایی برجام، با این اقدام مخالفت کردند و صلاحیت حقوقی آمریکا برای استفاده از این ابزار را زیر سوال بردند.

بنابراین آمریکا نقشی در فعال‌شدن این مکانیسم ندارد؛ چرا دونالد ترامپ در دوره‌ی اول ریاست جمهوری خود، از توافق برجام خارج شد.

وضعیت فعلی مکانیسم ماشه

در زمان نگارش مقاله، مکانیسم ماشه هنوز فعال نشده است. با این حال، E3 (آلمان، فرانسه و بریتانیا) مهلت نهایی برای دستیابی به توافق را پایان اوت ۲۰۲۵ (۱۰ شهریور ۱۴۰۴) تعیین کرده‌ و تهدید کرده‌اند که اگر ایران تعهدات خود را انجام ندهد، مکانیزم ماشه را فعال خواهند کرد.

• موضع کشورهای عضو برجام به این اتفاق چه بود؟

همچنین ایران هشدار داده که ممکن است از معاهده‌ی عدم اشاعه هسته‌ای (NPT) خارج شود یا غنی‌سازی اورانیوم را به بیش از ۶۰٪ افزایش دهد.

• آیا مذاکراتی برای جلوگیری از فعال‌شدن مکانیسم ماشه در جریان است؟

در ۲۰ و ۲۱ ژوئن (۳۰ تیر ۱۴۰۴)، مذاکرات بین ایران و E3 برای هفته آینده برنامه‌ریزی شد و ایران اعلام کرد که آماده‌ی مذاکره است، اما انتظار نتیجه مثبتی ندارد.

اثرات فعال‌شدن مکانیسم ماشه در ابعاد مختلف

در زمان فعال‌شدن مکانیسم ماشه، تحریم‌های شورای امنیت به‌صورت خودکار بازمی‌گردند. اما سؤال کلیدی اینجاست: این اتفاق چه پیامدهایی برای اقتصاد، جامعه و زندگی ما خواهد داشت؟ در این بخش به بررسی جامع پیامدهای ماشه می‌پردازیم؛ از فشارهای اقتصادی تا تأثیر بر دارایی‌های دیجیتال ایرانیان.

• بررسی تاثیرات بر اقتصاد کلان

بازگشت تحریم‌های شورای امنیت از طریق مکانیسم ماشه، ابعاد گسترده‌ای خواهد داشت. در ادامه، پیامدها در حوزه‌های مختلف همراه با نگاهی به وضعیت فعلی کشورمان پیش از فعال‌شدن مکانیسم بررسی خواهد شد.

۱. تحریم‌های بانکی و مالی

در حال حاضر، ایران همچنان ارتباط محدودی با شبکه مالی جهانی دارد و برخی از بانک‌های کوچک منطقه‌ای و کانال‌های غیررسمی همچنان فعال‌اند. اما با بازگشت کامل تحریم‌های سازمان ملل چه می‌شود:

• قطع کامل دسترسی ایران به سوئیفت
• مسدود شدن دارایی‌های بانک مرکزی ایران و بانک‌های کلیدی در کشورهای مختلف (مشابه تحریم‌های سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵)
• محدودیت شدید در تراکنش‌های بین‌المللی تجاری و غیرتجاری

این اقدامات می‌تواند به کاهش واردات کالاهای حیاتی مانند دارو و تجهیزات پزشکی منجر شود.

۲. تحریم‌های نفتی و انرژی

در حال حاضر و پیش از داغ شدن بحث فعال‌شدن مکانیسم ماشه، صادرات نفت ایران به چین و چند کشور دیگر به حدود ۱.۷ میلیون بشکه در روز رسیده بود. اما با فعال‌ساز آن باید انتظار موارد زیر را داشته باشیم:

• احتمال کاهش صادرات به زیر ۵۰۰ هزار بشکه در روز (در تحریم‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۱ به حدود ۲۰۰ هزار بشکه نیز رسید)
• انسداد بیمه، کشتیرانی و فروش پتروشیمی
• خروج کامل شرکت‌های خارجی از پروژه‌های انرژی ایران

که در نتیجه‌ی آن، کاهش ارزآوری نفت می‌تواند درآمدهای دولت را با افت شدیدی مواجه کند.

۳. تحریم‌های تجاری و کشتیرانی

با وجود تحریم‌های یک‌جانبه، ایران هنوز قادر به واردات برخی کالاهای اساسی از طریق کشورهای همسایه است. اما با فعال‌شدن اسنپ‌بک:

• شرکت‌های بزرگ بین‌المللی از هرگونه تجارت با ایران کناره‌گیری می‌کنند
• کمبود کالاهای اساسی و افزایش قیمت دارو و مواد غذایی
• افزایش هزینه حمل و نقل و بیمه دریایی

این وضعیت می‌تواند به بحران در زنجیره تأمین منتهی شود.

۴. پیامدهای عمومی و اجتماعی

فعال‌شدن ماشه به‌شدت اقتصاد کلان ایران را تحت تاثیر قرار می‌دهد:

• افزایش نرخ تورم در ایران (احتمال جهش دوباره بالای ۶۰٪)
• سقوط ارزش ریال (مثلاً افزایش قیمت دلار به بیش از ۱۰۰ هزار تومان)
• افزایش بیکاری به‌دلیل رکود صنایع صادرات‌محور
• گسترش اقتصاد سایه، قاچاق کالا و افزایش نابرابری اقتصادی
• افزایش قیمت طلا به دلیل ماهیت امن طلا در برابر نااطمینانی‌ اقتصادی و سیاسی

همچنین بخوانید: پیش‌بینی قیمت طلا در سال ۱۴۰۴؛ کوتاه‌مدت و بلندمدت

• تأثیر بر بازار ارزهای دیجیتال و سرمایه کاربران ایرانی

در حال حاضر، استفاده از ارزهای دیجیتال برای ما ایرانیان به‌ویژه در تجارت و حفظ ارزش دارایی‌ها افزایش یافته است. با این حال، فعال‌شدن مکانیسم ماشه، این حوزه را نیز با تهدیدهایی مواجه می‌کند:

1. فشار بر صرافی‌های بین‌المللی: صرافی‌هایی مانند بایننس، کوکوین و OKX قبل‌تر هشدارهایی مبنی بر مسدودسازی کاربران ایرانی صادر کرده‌اند. در این حالت استفاده از VPN یا مدارک جعلی دیگر برای احراز هویت کارآمد نخواهد بود و احتمال مسدودی کیف پول‌ها، به‌ویژه USDT در شبکه TRC20 و ERC20 وجود دارد.
2. تهدید برای صرافی‌های داخلی: با فشارهای بین‌المللی، ورشکستگی صرافی‌هایی که تمهیدات لازم را در تامین سرمایه انجام نداده‌اند، محتمل خواهد بود. همچنین در صورت مسدودشدن دارایی آن‌ها در خارج از کشور، به دلیل نبود قوانین مشخص، امکان پیگیری حقوقی این دارایی‌ها وجود نخواهد داشت.

همچنین بخوانید: با امن‌ترین روش‌های خرید ارز دیجیتال آشنا شوید

نتیجه‌گیری

مکانیسم ماشه ابزاری حقوقی در چارچوب برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ است که امکان بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل را بدون رأی‌گیری فراهم می‌سازد. فعال‌شدن این سازوکار، به‌ویژه در سال ۲۰۲۵، می‌تواند تأثیراتی بر اقتصاد ایران و معیشت مردم داشته باشد. با توجه به گستره و مشروعیت بین‌المللی این تحریم‌ها، درک دقیق پیامدهای آن برای آینده اقتصادی و سیاسی کشور ضروری است. آگاهی از سازوکار ماشه می‌تواند به تصمیم‌گیری آگاهانه‌تر در سطح ملی و فردی کمک کند.

سوالات متداول